U dzieci z autyzmem obserwuje się często tak zwane „zachowania niepożądane”. Są to zachowania, które nie są typowe wyłącznie dla dzieci z ASD. Ich definicja oznacza zachowania, które powodują zagrożenie bezpieczeństwa zarówno osoby się w nie angażującej jak i osób z otoczenia. Są to również zachowania które mogą ograniczyć lub uniemożliwić osobom angażującym się w nie naukę czy funkcjonowanie w środowisku.
W zakres tych zachowań wchodzą zachowania agresywne (fizyczne, werbalne) ukierunkowane na inne osoby i autoagresywne, autostymulacja i zachowania stereotypowe oraz tak zwane zachowania uciążliwe (napady złości manifestujące się krzykiem, piskiem, wyzwiskami, niszczeniem przedmiotów). Zachowania te mają zazwyczaj stały, powtarzalny wzorzec.
Aby zrozumieć sens tych zachowań, w podejściu behawioralnym jako metodę bezpośrednią, stosuje się schemat ABC.
Dzięki tej metodzie i skrupulatnym notowaniu zdarzeń poprzedzających zachowanie trudne oraz określanie jego charakteru, możliwe jest zauważenie konkretnego związku przyczynowo-skutkowego, i uniknąć hipotetycznego przypisywania źródeł zachowaniom. Dodatkowo poprzez opisywanie reakcji na zachowanie można dostrzec, przez co dane zachowanie jest podtrzymywane.
Podejściu behawioralnemu zarzuca się, że nie bierze pod uwagę emocji dziecka, otóż właśnie dzięki tej metodzie możecie nauczyć się więcej – doszukiwania się źródła frustracji w konkretnych sytuacjach i lepiej zrozumieć dziecko (lepiej będziecie znali potrzeby i priorytety dziecka), a także pomóc mu w poradzeniu sobie z frustracją i napięciem.
Przyczyny zachowań trudnych
Zachowania trudne występują zdecydowanie częściej u dzieci, które są niewerbalne lub też mają problemy z komunikacją. Tak wiec mogą one również występować u dzieci niemających diagnozy ASD, ale również u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie (tutaj najczęściej występują ZT autoagresywne). Brak lub niedostateczne umiejętności komunikacyjne powodują trudność w określaniu i wyrażeniu swoich potrzeb.
Zachowania trudne aby weszły w repertuar skutecznego egzekwowania nimi zamierzonych korzyści, muszą zostać przez kogoś wzmocnione. Np. Jeśli dziecko chce uniknąć samodzielnego zakładania butów i w odpowiedzi na prośbę rodzica uderza głową w ścianę, a rodzic założy dziecku buty – wzmocni tym samym zachowanie trudne. Tak więc przy następnym podejściu dziecko chcąc uniknąć danej sytuacji wykorzysta zachowanie z tego samego repertuaru. W innym wypadku, jeśli nie zostanie wzmocnione zachowanie to zmieni swój charakter lub wygaśnie. Zachowanie to może zostać wykorzystane również w innych sytuacjach, których dziecko będzie chciało uniknąć.
Funkcje zachowań – analiza funkcjonalna
Zachowanie może mieć kilka funkcji. Żeby je określić dokonuje się tak zwanej analizy funkcjonalnej.
Pierwszą z funkcji jest ucieczka. Ucieczką określa się próbę uniknięcia jakiejś sytuacji. Powody unikania mogą być różne. Począwszy od małych zasobów poznawczych do wykonania jakiegoś zadania czy niechęć do samodzielnego zaangażowania się w wykonanie jakiejś czynności (np. założenie skarpetek, bo zawsze robił to za dziecko ktoś inny), złe samopoczucie i brak kompetencji komunikacyjnych.
Kolejną z funkcji jest próba wyegzekwowania za pomocą zachowania czynności czy przedmiotów lub wykonania konkretnych czynności w określony sposób. W takiej sytuacji zachowanie pełni funkcję komunikatu, który wyrażany jest w sposób niewłaściwy i nieakceptowalny społecznie. Takie zachowanie może wynikać z dużego przymusu posiadania kontroli nad sytuacją, silnych schematów.
Rozładowanie napięcia emocjonalnego również jest jedną z funkcji zachowań trudnych.
Następnie wyodrębnić możemy funkcję uwagową. Zachowanie może być też narzędziem do pozyskania uwagi konkretnych osób. Takie sytuacje można zaobserwować bardzo często na codziennych przykładach. Np. gdy rodzic opiekujący się dzieckiem zapatrzony jest w ekran swojej komórki dziecko np. podchodzi do rodzica i prosi o wspólną zabawę, rodzic odpowiada „zaraz”. Zaraz niemające żadnej ramy czasowej i dodatkowo braku reakcji, staje się dla dziecka bodźcem, który pobudza do wymyślania strategii aby jednak tę uwagę pozyskać. Rzuca więc przedmiotami w kierunku rodzica, piszczy, krzyczy, wylewa picie, kopie lub wykonuje inne czynności, które pozwolą mu tę uwagę uzyskać. To nic, że w pakiecie z uwagą rodzic będzie sfrustrowany i posunie się do zastosowania niesłusznej kary czy reprymendy, dla dziecka cel został osiągnięty.
Funkcją może być również dostarczenie sobie doznań sensorycznych czy też trudność w reakcji na zmianę (szczególnie gdy dziecko jest kompulsywne).
Dlaczego warto pracować z zachowaniami trudnymi?
Warto rozpocząć jak najwcześniej pracę nad trudnymi zachowaniami, ponieważ jeżeli ZT dziecka w wieku przedszkolnym manifestują się agresją nakierowaną na innych lub siebie, gdy dorośnie trudniej będzie zmienić zachowania dziecka.
Zachowanie trudne niesie za sobą także wykluczenie społeczne – jeśli dziecko jest nieprzewidywalne, niewłaściwie zabiega o uwagę innych, dzieci w ochronie siebie będą wolały się izolować z kontaktów. Eskalacja zachowań agresywnych może prowadzić do tego, że wraz ze wzrostem siły, którą będzie posiadało dziecko w wieku szkolnym, coraz trudniej będzie poradzić sobie z nim fizycznie. Poza tym repertuar sposobów pozyskiwania zamierzonych korzyści jest niewłaściwy, i gdy niewłaściwe strategie się sprawdzają, dużo więcej czasu zajmuje wdrożenie nowych, prawidłowych wzorców. często wiąże się to też z praca całej rodziny nad właściwą odpowiedzią na zachowania. Wraz z wiekiem dziecko będzie miało coraz więcej potrzeb i jeśli nie będzie miało narzędzi aby zapewnić sobie te podstawowe, skala ZT wzrośnie wraz z doświadczaną frustracją wynikającą z ich niezaspokojenia.
Praca nad zachowaniami trudnymi jest bardzo istotna również z tego względu że pojawiające się trudności wychowawcze załamują dotychczasowy dobrostan rodziny i wpływają także na rozwój dziecka, a właściwie mogą go hamować.
Praca z zachowaniami trudnymi
Nie każde zachowanie wymaga interwencji. Zdarza się, że w wielu sytuacjach źródłem problemu jest niekonsekwentność rodziców czy też brak zasad. Dotrzymywanie słowa, wdrażanie struktury, czy uprzedzanie dziecka o zmianach może okazać się rozwiązaniem problemów.
W zależności od tego, co jest zachowaniem trudnym (wymaga to konkretnego określenia) i jaka jest jego funkcja stosuje się określone procedury. Funkcję zachowania trudnego lub zachowań trudnych najlepiej, gdyby określił specjalista po dokonaniu wywiadu i przeanalizowaniu notatek ABC.
Analizy takiej udziela psycholog, szczególnie wyspecjalizowanym w zakresie pracy nad zachowaniami trudnymi dzieci są specjaliści, którzy dopełnili swoje kwalifikacje o studia ze Stosowanej Analizy Zachowania SAZ lub posiada polską licencję terapeuty behawioralnego, czy też certyfikat BCBA (międzynarodowa licencja analityka zachowania).
Jeśli specjalista wybierze zachowania po dokonaniu analizy, zaproponuje również metody pracy nad danym zachowaniem. Jednym z nich jest dostarczenie dziecku zachowania alternatywnego – takie za pomocą którego może dostać to samo ale wyrazić chęć w przystępny sposób. Jeśli nie ma ich w repertuarze, konieczne będzie ich wyuczenie.
Ważne jest aby pamiętać, że każda interwencja jest ustalania dla dziecka indywidualnie w zależności od funkcji zachowania, systemu komunikacji w rodzinie i możliwości komunikacyjnych itp.
Metody pracy
Metodami stosowanymi w pracy z ZT są działania proaktywne w których w skład wchodzi min. trening komunikacji, plany aktywności. Jest to również wzmacnianie zachowań pożądanych. W pracy z zachowaniami trudnymi u dzieci stosuje się również wygaszanie, mówiąc prost, nie reagowanie gdy dziecko prezentuje ZT i jednoczesne wzmacnianie zachowań funkcjonalnych, hiperkorekcję, time-out czyli chwilowe odebranie dziecku możliwości korzystania ze wzmocnień, oraz koszt reakcji zwany potocznie konsekwencją.
Przede wszystkim jeśli chcecie aby dziecko częściej uciekało się do zachowań pożądanych i właściwego komunikowania czy proszenia o aktywności, konieczne jest WZMACNIANIE ZACHOWAŃ POŻĄDANYCH czyli dawanie dziecku uwagi wtedy gdy zachowuje się we właściwy sposób np. prosząc o uwagę czy też w reakcji na odmowę, a nie dawanie uwagi wówczas gdy zachowuje się w sposób nieakceptowalny społecznie, ponieważ dziecko uczy się wówczas że aby uzyskać uwage rodzica, trzeba zrobić coś niewłaściwego.
W wielu przypadkach kluczowe będzie nauczenie dziecka komunikacji funkcjonalnej. Dlaczego? Patrz: przyczyny zachowań trudnych.
Będzie to nauka proszenia o preferowane rzeczy, sygnalizowania potrzeb (głodu, konieczności skorzystania z toalety), odmawiania niechcianych rzeczy/aktywności. Jak można to robić opisałam tutaj.
Formą prośby mogą być komunikaty słowne jeśli dziecko jest werbalne, obrazkowe czy gesty. Jednak wprowadzenie komunikacji alternatywnej wymaga przeszkolenia, więc warto zapisać się na kurs lub skonsultować się w tej kwestii ze specjalistą.
Jeżeli dziecko mówi, a nie używa mowy do komunikacji, jednocześnie nieodpowiednio komunikuje potrzebę – warto wygaszać (nie reagować na nieprawidłowy komunikat) i jednocześnie przekierować – podpowiedzieć dziecku prawidłowy komunikat i wzmocnić tym, czego oczekiwało.
W myśl tego założenia, jeśli psycholog określa, że zachowania autoagresywne (uderzanie głową w ścianę) mają funkcję pozyskania uwagi rodzica, jeśli dziecko zaczyna uderzać głową w ścianę, rodzic np. podkłada w miejsce uderzania materac lub powstrzymuje dziecko od wykonywania tego zachowania a gdy zachowanie ustąpi podpowiada „patrz na mnie/pobaw się” lub inny komunikat, w zależności od celu jaki miało niefunkcjonalne(autoagresywne w tym przypadku) zachowanie dziecka.
Warto stwarzać dziecku również sytuacje, w których będzie mogło uczyć się komunikatu „nie/nie chce/koniec”. Np trzymając dwie rzeczy w obydwu rękach, wiedząc, że jednak z rzeczy dziecko preferuje, przysuwamy w stronę dziecka przedmiot niepreferowany i zadajemy pytanie „chcesz?”, a następnie wiedząc, że dziecko nie prosi werbalnie, podpowiadamy szybko komunikat by powtórzyło czy pokazało (w zależności od rodzaju komunikacji alternatywnej, którą się posługuje) „nie”. Gdy powtórzy, możemy dostarczyć rzecz, którą lubi, aby wzmocnić komunikat odmowy.
Jak można pracować w domu?
Zdecydowanie, stosując się do interwencji opisanej przez psychologa czy terapeutę, notowaniem występowania tych zachowań oraz stosowania się do złotych zasad.
Przede wszystkim jeśli jesteście specjalistami czy rodzicami, którzy uczciwie odpowiadając sobie na pytanie – czy wiem jaka jest funkcja zachowania i jak zaplanować procedurę oraz ją wdrożyć odpowiadają – NIE, to nie eksperymentujcie ze swoim dzieckiem. Udajcie się na konsultacje.
Złote zasady:
Nie komentujemy zachowań trudnych.
Nie wchodzimy w dyskusję z dzieckiem, które jest prezentuje w danym momencie silne emocje.
Nie przekupujemy dziecka. Jeśli został ustanowiony kontrakt, możemy o nim przypomnieć, ale za wszelką cenę nie proponujemy dodatkowych korzyści – dawanie ich sprawi, że w przyszłości takie zachowanie stanie się narzędziem do wynegocjowania więcej dóbr w niewłaściwy sposób.